İLAHİYAT ÖNLİSANS DİN PSİKOLOJİSİ ÖZET ÜNİTE 10

Din yönlendiren faktördür.

Dini değişim: inanç ve davranışlarla ilgili yön değişimidir. Dinle ilgili her türlü değişimdir. Adı TÖVBE’DİR.

Tövbeyi dini bir davranış yapan Allah ile arasının açıldığı şuuruna varması ve Allah’ın rızasını kazanmak için bu hareketten vazgeçmesidir.

Gazali’ ye göre tövbe 3 boyutludur: 1. bilme 2. pişmanlık 3.gereğini yerine getirme.

Tövbede önce zihinsel bir değişim yaşanır. Bu değmişim duygu ve davranış değişimine yol açar.

Tövbe günahkâr olma Ümitsizliğinden kişiyi kurtarır. Manevi yenilenme ve canlanmayı artırır. Tövbe yeniden dine dönüş hareketidir.

CONVERSİON: din değiştirme, estetik, politik ve sosyal fikirlerdeki değişimi de ifade eder. İslam da bunun adı İHTİDA’dır. İslam dinini terk ederek bir başka dine geçmeye de İRTİDAT denir.

Din değiştirme çok zordur. VİNET der ki: roma, bir günde bir kişiyi dine döndürmekten daha kolay inşa edilebilir.

Dinden uzaklaşma ve yeni dini seçmesinde hangi faktörlerin etkili olduğu konusu dini değişimin güdülerini oluşturur.

Araştırmalara göre güdüler 3 grupta toplanır. Zihinsel(entelektüel), duygusal ve sosyo-kültürel güdüler.

Kişinin dinden çıkışı ve yeni dine girişi farklı güdülerle olabilir. Meselen dinden çıkması duygusal, yeni dine girmesi zihinsel olabilir.

Zihinsel(entelektüel) güdüler: dinle, dini esas ve uygulamalarla ilgili şüphe, tereddüt ve tatminsizliklerin bireyde oluşturduğu dini yönelişlerdir.

Zihinsel Tatmin Arama:  din değiştiren kişideki en temel psikolojik elemanın GERGİNLİK olduğu söylenebilir. Kişinin dini esaslarla ilgili şüphesi devam ettiği sürece gerginliği artar ve ruhen tatmin olamadığı için çok bunalır. Bu gerginlikten kurtulmak için arayışa girer.

Bu en çok ERGENLİK DÖNEMİNDE YAŞANIR. Çocukken edindiği dini bilgileri sorgulama, anlama arayışı, kaygı ve endişelerden sığınak arama, kimlik krizi geçirme gibi sebepleri vardır.

• Hıristiyanlığı terk ederek Müslüman olan bir kişi teslis, Hz. İsa’nın ulûhiyeti, ruhban sınıfının otoritesi, asli günah doktrini gibi konulardaki zihinsel tatminsizliklerim onları yeni bir din arayışına sevk ettiğini göstermektedir.

Anlam Boşluğu, Amaçsızlık ve Anlam Arayışı

VİKTOR FRANKL 20. yy da VAROLUŞSAL BOŞLUKTAN söz etme ve bunun özellikle “kendini değersiz ve anlamsız bulma” duygusuyla oluştuğunu belirtmektedir. Frankl, insanların bu varoluşsal boşluğa düşmekten ancak hayatta belli hedefler ve amaçlar elde ederek ya da dinin açıkladığı, hayata yüklediği anlamı, ahlak ve değer yargılarını benimsemekle kurtulabileceğini vurgular.

İnsanların Eşitliğine Dayalı Esasları Sorgulama

Çeşitli Etkilerle İnançlarını ve Bulunduğu Dinin Esaslarını Yeniden Gözden Geçirme

1.     Başka inanca sahip kişilerle dini konularda tartışma

2.     Diğer dinleri araştırma

Duygusal Güdüler

Travmatik ve Gerilimli Olaylar Yaşama

Loflang ve Stark: Aşırı gerilim ve sıkıntının, dini değişim öncesinin gerekli şartı olduğunu söylerler.

Bireyin yaşadığı din değişiminden önceki 5 önemli problem:

1-      Ruhsal problemler: anlamsızlık, hedefsizlik ve kendini küçük görme

2-      İletişim problemleri: evlilik, aile içi ilişkiler

3-      Kişilik ve karaktere bağlı problemler: alkol, uyuşturucu kullanımı ve benmerkezcilik.

4-      Ekonomik problemler: işsizlik ya da çalıştığı işi sevmeme

5-      Fiziksel problemler: sinirlilik ve kronik hastalıklar

Suçluluk ve Günahkârlık Duygusu

Bu duygu en çok ergenlik döneminde yaşanır. Dini değiştirmeden önce bu duyguda yaşanır.

Sosyo-Kültürel Güdüler

Çevre kişinin hareket ve davranışlarını kontrol eder, onlara adeta bir sınır çizer. Biyolojik özelliklerinin bile şekillenmesine belli oranda etkide bulunan etmen çevre faktörüdür. Çocukluk dönemine kadar inilmesi gereklidir. Anne baba ilişkisi, ailenin parçalanması, dağılması, anne baba yoksunluğu, arkadaş çevresinin dini tutumları din değişimde derece derece rol oynar.

Bu Sosyo-Kültürel güdülerin önemli olanları:

1-      Başka Dine Bağlı Kişilerin Olumlu Davranışları:

T.W. ARNOLD intişarı İslam tarihinde anlattığı Müslüman Türkler haçlı hacıları Antalya’da Rum dindaşlarının saldırılarından kurtardı ve onların bazıları bu güzel davranıştan etkilenerek Müslüman olmuşlardır.

Başka Dine Bağlı Bir Kimse İle Evlenme

1-    Evlenilen kişiye karşı duyulan sevginin, inanılan dini değerlerden daha üstün gelmesi: evlenmek istediği kişiyi memnun etmek için din değiştirmedir. Ancak ilgi duyduğu dine kararsızlık engelini evlenerek aşmış ve din değiştirmiş olabilir.

2-    Din değiştirdiği takdirde, kendini yeni akrabalarına daha çok sevdirebileceği düşüncesi: garantili bir sosyal emniyete kavuşacağını ve saygınlığının artacağını düşünmesidir. Ancak eski dini düşünceleri baskın gelerek diğer dini terk edebilir.

3-    Eşi ile dini konularda tartışma sonucu onun dinini daha uygun bulma

İçinde Bulunduğu Başka Dine Bağlı Kişilerden Oluşan Bir Gruptan Etkilenme

1-Toplumun kültürünü, gelenek ve göreneklerini benimseme: toplumun yaşadığı örf ve adetler genelde inançtan kaynaklandığı için bireyde kendini bu dinin içinde bulur. Tevfik Fikret’in oğlu haluk babasının isteği üzere hep yabancı okullarda okumuş ve oralardaki papaz öğretmenlerinin dinini benimsemiştir. Sonrada resmi olarak Hıristiyan olmuştur.

2- Çevresinde ki kişilerce saygı görme, takdir edilmesi arzusu: bu duyguda din değiştirmede etkilidir.

Ekonomik Mahrumiyet

Türkiye’ de İslam’dan Hıristiyanlığa dönenler üzerinde yapılan araştırmalar ekonomik ve duygusal faktörlerin daha çok etkili olduğunu göstermektedir. Maddi çıkar sağlama önemli bir etkendir ama böyle değişim yapanlar gerçekte din değiştirmiş olmaz sadece zayıf bir inanca sahiptir, burada ki değişim sebebi servet ihtiyacının doyumudur. Misyonerler gençleri etkilemek için sevgi, dostluk, ilgi, kabul görme, günah-kurtuluş, mükâfat-ceza gibi duygu ağırlıklı söylemler, ekonomik yardım ve destekler önemli oranda kullanılmaktadır.

Din değiştirme süreci

Dine dönüş ve değiştirme davranışı birden değil, ağır ağır hareket eden bir trenin hızlanarak birden ateşlenmesine benzer.

Batıdaki yeni dini hareketleri inceleyerek bir din değiştirme süreç modelini geliştiren bazı

Araştırmacılara göre 7 süreç vardır.

1-      Gerginlik hissetme: din değiştirmede ilk aşamadır.

2-      Dini bir problemi çözme bakış açısına sahip olma

3-      Arayış içinde olma

4-      Kritik eşik: ilk üç evrede yaşanan olayların, kişinin hayatındaki önemli dönüm noktaları ile kesiştiği anlarda(iş, okul, yer değişikliği ya da evlilik) hayatının bir dönemeç noktasında gireceği dine rastlar.

5-      Etkin bağ oluşturma: gireceği dinin mensupları ile Duygusal bağ oluşur.

6-      Yeni dini grup dışındaki kişilerle iletişimi azaltma: eski çevresi ile bağlarının zayıflaması

7-      Yeni dini grup üyeleri ile yoğun iletişime geçme: yeni dinin faaliyetlerine etkin olarak katılma.

Yalnız Ali Köse’ye göre “tüm din değiştirme hadiseleri için belirlenmiş bir süreç modelinin olamayacağı yönündedir. Her din değiştirme hadisesinin kendine mahsus boyutları olabilir. Hadiseye sadece kişi veya grup açısından yaklaşarak tek bir bakış açısına takılıp kalmak olayın anlaşılmasını zorlaştırır” Demektedir.

Genel olarak din değiştirme süreci 4 aşamadan geçer:

1-      Bireyin bulunduğu dine olan inanç ve bağlılığı, bir takım uzaklaştırıcı etkiler nedeniyle zayıflar ve bu soğutucu etkiler bilinçaltına itilir.

2-      Bulunduğu dinden uzaklaşmasına neden olan konuların, başka bir dinde, kendisini tatmin edecek içerikte var olduğunun öğrenilmesiyle bu dine karşı ilgi duyulur.

3-      Bilinçaltına yerleşen uzaklaştırıcı etkiler, bilinç alanına çıkarak yeni dine karşı duyulan ilgi ve eğilimler ile birleşir ve din değiştirmeye karşı olan direnişlerle çatışma başlar. Bu devre huzursuzluğun en çok görüldüğü devredir.

4-      Çatışmanın yeni din lehine sonuçlanmasıyla gerginlikten kurtulunur ve din değiştirme kararı verilir.

DİN DEĞİŞTİRME TİPLERİ

Lofland ve Skonovd din değiştirme ve dindarlaşma üzerine yapılan araştırmaları değerlendirerek 6 tip belirlemişlerdir. Entelektüel, mistik, deneysel, duygusal, yeniden uyanış,  ve cebri(zorlama) tipleridir.

Entelektüel, kitapları araştırma vardır. Kritik etme, sorgulama ve değerlendirme özelliği hakimdir

mistik, tasavvufi mistik hareketlerden etkilenme vardır.

Deneysel: görelim bakalım nasıl olacak, diyerek yeni dini denemeye çalışır. İbadetlere katılır.

Duygusal: din mensuplarına karşı sevgi ve hoşnutluk söz konusudur. Sıcaklık ararlar.

yeniden uyanış: başından geçen bir olay dini duygularını harekete geçirir ve dindarlaşmaya karar verir. cebri(zorlama): doğrudan doğruya beyin yıkama veya sosyal baskıyla olabilir.

DİN DEĞİŞİMİNİN SONUÇLARI

İsmen değil de gerçekten din değiştirmişse şu sonuçlar olur:

1-      Hayata farklı bakış, yeni bir kimlik: hayatla baş edecek gücü kendinde görmekte ve rahatlamaktadır.

2-      İbadet, tutum ve davranış: dini değiştirmeden önce ibadetlerini bir kısmını yapar, fakat tam olarak değil.

3-      Aile ve çevre ilişkileri: bazen aile baskıları olabilir, bazıları söylemez ailelerine, bazıları aileye daha iyi davranıyor ve aile bireyleri bundan çok mutlu oluyor. Çevre ile ilişkiler toplumun din inancına göre farklılık gösterebilir. Tercih edilen din toplumunki ile aynı değilse sıkıntılar yaşanır. Arkadaşları ile arası açılabilir. Örneğin arkadaşları içki içmeye gittiğinde onlarla gidemez. Bu durumda yeni arkadaşlıklar ediniyor. Bu duruma bağlı olarak yeni çevresi de değişiyor.

İLAHİYAT ÖNLİSANS DİN PSİKOLOJİSİ ÖZET ÜNİTE 9

Dini inanç ve değerlere bağlanmadaki samimiyet, derinlik ve adanmışlık ölçüsünde, dua ve ibadetlerin etkileri kişiliği dönüştürücü ve yapılandırıcı olabilmektedir.

Dua: davet etmek, yardım istemek, ıstılahta inanan kişinin Allah’la iletişim kurması ve ondan yardım istemesidir.

Dua türleri:

Dua hem dille hem de kalple yapılabilir. Sessiz duada da bir dinamizm vardır ve sessiz dua da bir fiildir.

DUA GÜDÜLERİ

Bu güdüler bireyin yaşına, cinsiyetine, eğitim, kültür ve ekonomik durumuna göre farklı nedenlere bağlı ve farklı içeriklerde olabilmektedir.

Vergote: 11–18 yaşarası öğrenciler üzerinde yapılan bir araştırmada Allah’a dua etmelerine sebep olarak %41’i manevi sıkıntıları, %15’i maddi sıkıntıları, %11’i mutluluk anlarını, %7’si de tabiatın güzelliğini saymışlardır.

Dua Güdüler Şunlardır:

*Maddi Ya Da Manevi Bir Arzunun, Bir İsteğin Gerçekleşmesi

Maddi manevi Allah’tan dileklerde bulunmasıdır. Bir de BEDDUA vardır en güzel örnek TEBBET suresidir.

*Bir Çaresizliğin Mahrumiyetin Sıkıntının Giderilmesi

Psikolojik bir gerçektir ki her inancı terk etmiş kişi bile çaresizlik anında dua ve yakarışta bulunur.  Duanın en önemli güdüsüdür.

*Allah’ın Nimetlerine Şükrün İfadesidir

Allah’la kurduğu sevgi bağını güçlendirmiş olmaktadır.

*Günahlarının Bağışlanması

Bağışlanacağı ümidi onun günahkârlık ve suçluluk duygusuna kapılmasını da önler. Ona duyduğu güvenle rahatlar.

*Allah’ın Yüceliğine Duyulan Hayranlığın Vurgulanması

Belirgin bir ihtiyacı olmaksızın Allah’ın razı olduğu bir kul olabilmek için dua ederler.

Duanın Şekli Ve Kabulü

Kuran’da, boyun bükerek, sessizce, korku ve ümitle dua edilmesi gerektiği bildirilmektedir.(Araf 55–56)

Duanın Etkileri

Dua bireyin ruh ve beden sağılığı, bütün kişiliğini etkiler. Dua kişide huzur ve sükûnet oluşturur. Sıkıntılı ve gergin durumdaysa hafilik ve rahatlama verir. Ortaokul öğrencileri ile yapılan bir araştırmada %93dua ederken hafiflik ve huzur hissettiklerini söylemişlerdir.

Duanın en önemli yararı kendisini yalnız hissetmemesidir. Bu insanı çağımız hastalığı depresyondan korur. Dua aynı zamanda insana çalışma ve başarma gücü verir. Cesaret ve güven verir. Karamsar ve kötümser duyguları giderir, onu iyimser kılar. Dua eden insan Allah’a güvenen, O’nun kendisine yardım edeceğine kuvvetle inanan, ümitle ona bağlanan insandır.

CARREL der ki: Dua ahlak ve karaktere de etki eder. Duada içe dönüş vardır, hatalarını ve eksiklerine görerek iyiye yöneliş arzusu vardır. Böylece birey, bencilliğini, hırsını aşarak ahlaki görevlerini yapmaya hazır hale gelir. Kötülük ve ıstıraplara karşı sabır ve dayanma gücü kazanır. Görev ve sorumluluk duygusu artar. Başkalarına karşı iyilik ve yardımseverlik duyguları güç kazanır.

Duada Allah’a sığınma ve bağlılık, fakat dünyaya ve diğer tüm varlıklara karşı bir özgürlük vardır. Fatiha–5.nci ayet prensibiyle kişilikli bir özellik kazanır.

Kişinin hasta ya da muhtaç olmadığı zamanlarda yaptığı duanın psikolojik yararı en fazla görülmektedir.

N. Tarhan derki: hasta ve muhtaç iken yapılan dua ve ibadet mum ışığı ise, genç ve güçlü iken yapılan dua, güneş değerinde bir anlam taşır. Böyle bir insan kulluk bilinci içindedir ve gelecek zorluklara da şimdiden manevi yatırım yapıyor demektir.

A. Carrel, Fransa’da dua ve telkin yoluyla tedavi yapılan ve mukaddes bir yer olarak kabul edilen Lourdes’e gelen ve şifa bulan hastalardan konu edinir. Burada önemli olan hastanın iyi olacağına kuvvetle inanmasıdır.

Dr. Benson, duanın ve inancın hastalıklar üzerinde %60–90 oranında iyileştirici etkisi olduğunu kaydetmektedir.

Ayrıca yapılan araştırmalarda beyin MR görüntülerinde de dua halindeki kişinin beyninde kompleks(karmaşık) aktivitelerin gerçekleştiği rapor edilmiştir. Dua eden kişinin vücut ısısı artar, bedeninde uyarılma hissi yaşanır, algı gücü keskinleşir, bilinç ve farkındalık düzeyi artmaktadır. (Tarhan)

İBADET PSİKOLOJİSİ

İbadetin tanımı: genel anlamada bireyin inanç, düşünce ve duygu dünyasında kendisini hissettiren sübjektif olgular, kalplerin derinliklerindeki dini yaşanış ve tecrübelerin, davranış halinde dışa aksetmesinden ibarettir.

Her ibadet için belirlenen, değişmez söz ve davranışlardan oluşan ve sembolik anlamalar taşıyan bir şekil vardır. Bunlar ilahi otorite Allah tarafından belirlenmiş, değiştirilmeyen bir özelliğe sahiptir.

Fakat dua böyle değildir inanan kişi dilediği yer ve zamanda dua edebilir.

Kendisini dindar olarak nitelendirmekle birlikte hiç ibadete başvurmayan bir insanın dindarlığının farazi ve hayali olacağını, çünkü dinin ancak, kişinin dini duygu ve bilincinin etkilediği davranışlarla var olabildiğini belirtmek gerekir.(armaner)

İbadetin Psikolojik Etkileri

İbadetlerin insanın ruh ve beden sağlığı, düşünce, duygu, davranış, kişilik, benlik ve iradi yönü üzerinde etkisi vardır.

*İbadet ve düşünce

Kulluk bilincinin bir ifadesi olan ibadetler, insanın zihin yapısını ve düşüncesini bütünüyle etkiler, şekillendirir, derinleştirir ve onu fizik alanından fizik ötesi alana yükseltir.

İbadet, zihindeki kavramları aktif olarak harekete geçirir ve bireyin, dinî inancına uygun kavramlar arasında yeni bağlantılar kurmasına imkân hazırlar. İbadetin hayatın amacını kavramada, hayatı anlamlandırmada da önemli rolü vardır. Bunun yanında ibadet insanı hayata kötümser değil iyimser bakmaya yöneltir.

Mevlana'nın deyimiyle, diken değil gül düşünür ve gül bahçesi haline gelir. Allah' ın yarattığı her şeyde bir anlam, bir güzellik görür.

İbadet, insana kendi faniliğini hayatın bir gerçeği olan ölümü ve ölüm sonrası hayatı düşündürme bakımından pek çok uyarıcı unsurlar taşır.

İbadetler Allah'a inanan bütün insanları sevmede, kardeşlik duygularının güçlenmesinde ve insanlara karşı daha hoşgörülü bir tutum kazanmada da etkileyici bir role sahiptir.

Özellikle cemaatle kılınan namazlarda, aynı inanç ve değerleri paylaşan kişiler olarak Mü'minlerin yan yana, omuz omuza Allah'ın huzurunda durarak, O'nun önünde rukû ve secdeye kapanarak birlikte O'na dua ve yakarışta bulunmaları bu duyguların gücünü artırır. Birlikte olma, bir bütüne ait olma duygusu, sosyalleşme, sosyal bütünlük ve dayanışma duyguları gelişir. Birey aynı dine mensup insanlarla (cemaatle) bir etkinliği paylaşırken insan psikolojisinde önemli bir nokta olan ait olma duygusunu tatmin eder. Özellikle namaz ibadeti üstünlük ve aşağılık duygularına kapılmayı önlemede ve kontrol altında tutmada, bireye katkı sağlar. Eşitlik duygusunu ve alçakgönüllülüğü besler. bilinçli olarak Allah'a sevgi, saygı ve  Bağlılık duygusuyla yapılan ibadetin insanı ulaştırdığı nokta, üstünlük ve aşağılık duygularının ortasında yer alan tevazudur, alçak gönüllülüktür. İbadet günahkârlık ve suçluluk duygusuna kapılmayı da önler, Bu konuda tövbe bireyi rahatlatan önemli bir etkendir. İbadet kalbi kötü duygulardan temizler. K.Kerim, namazın insanı edepsiz, kötü ve çirkin davranışlardan uzaklaştırdığını kesin bir ifadeyle belirtmektedir. (Ankebût, 29/45). Allah'ı, ahiret hayatını ve öldükten sonra dirilip hesap verileceğini hatırlaması, onun sorumluluk bilincinin kuvvet­lenmesinde önemli rol oynar.

İbadet ve Davranış

Eğer kişi Allah'a kuvvetle inanmış ve O'nun buyruklarını hiç kuşku duymadan kabul etmişse, onları büyük oranda yerine getirme çabası içerisinde olur. Çünkü inançlar davranışlara yansır, davranış halinde ortaya çıkarlar. Davranış halinde ortaya çıkmayan inanç gittikçe zayıflar ve zamanla yok olacak düzeye gelir.

Eski bilim adamları "fener" örneğiyle açıklarlardı. Şöyle ki, fenerin içinde yanan lamba inancı, lambayı çevreleyen camlar ise ibadetleri temsil eder. Nasıl ki camlar, dıştan gelen etkilere, rüzgâra karşı lambayı sönmekten koruyorsa, aynı şekilde ibadetler de, olumsuz etkilere, istek ve arzulara karşı inancı korurlar, onun zayıflamasını önlerler. Yani burada karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. İnancın kuvvetliliği insanı ibadette bulunmaya iter, yaptığı ibadetler de inancını korurlar.

İbadette Allah'a gösterilen saygı ve bağlılık, kötü olandan uzaklaşma, doğruya yönelme arzusu, kişinin bunları samimiyetle Allah'tan talep etmesi, onun kendini değerlendirmesine, kontrollü, ölçülü, güzel davranışlarda bulunmasına neden olur. Sadece kendini düşünmez, kendisi için istediğini diğer insanlar için de ister, ben değil biz şuuru içinde hareket eder, yardımsever, fedakâr olur. Gönül kırıcı değil, yapıcı olur.

İbadet ve İrade

Dini inancı olan bir kişi, dinin kendisinden yapmasını istediği davranışları yapmak ister. Bunların başında da dinî bir görev olan ibadetler gelir.

İstek ve arzuları frenleyen, kişiyi namaz kılma yönünde karar vermeye ve davranışta bulunmaya götüren bir inanç ve irade gücü söz konusudur. İbadet tecrübesi, insani arzulara üstün gelen ilahî ve manevî hedefler doğrultusunda bir iradi çabayı etkin duruma getirir.

İbadet ve Kişilik

İnsanın toplumdaki diğer kişiler üzerinde bıraktığı bir etki, diğerlerinin onu değerlendirmesine neden olan bir takım belirgin kişilik özellikleri vardır ki, bunlar daha çok onun ahlâki yönünü oluşturur. Örneğin, dürüst, adaletli, namuslu, onurlu, şeref ve haysiyetine düşkün, cesaretli, kendisine güvenilir, yardımsever veya yalancı, işine geldiği gibi konuşan, hilekâr, çıkarına göre hareket eden, bencil, korkak, güvenilmez vb. Hatta bütün bu özellikler, halk arasında kişilikli kişiliksiz, karakterli karaktersiz (karaktere ahlâki kişilik de denmektedir) gibi nitelendirmelere de yol açmaktadır. Burada kişilikli denilen insan, kişiliği beğenilen, olumlu kişilik özelliklerine sahip olan, kişiliksiz denilen insan da kişiliği beğenilmeyen, olumsuz kişilik özelliklerine sahip olan insandır.

İbadet insanı, olumsuz kişilik özelliklerinden uzaklaştırıp, olumlu kişilik özellikleri geliştirmesine yardımcı olur.

Namaz insanı başka varlıklara, başka şeylere kul, köle olmaktan kurtarıp Allah'a bağlılığa götüren, onu kötü istek ve arzularının, dünyanın basit çıkarlarının esiri olmaktan arındırıp özgürleştiren bir uygulamadır.

Zekât ve sadaka, mala ve paraya olan bağlılığın azalmasına, mal hırsının insanın gözünü bürüyüp kendine ve çevresine zarar verici duruma düşmesine engel olur. Maddeci, çıkarcı ve bencil olmayan, başkalarını da düşünen, özgeci bir karakter oluşumunu destekler. Aynı şekilde oruç, bedenin arzularının üstüne yükselme, alışkanlık ve otomasyondan kurtulma, manevi bilinci güçlendirmede son derece etkilidir.

İbadet ve Benlik

İbadet bireye farkındalık bilinci kazandırır. Onu inanç değerleri çerçevesinde sorumluluklarını düşünmeğe iter ve yaptıklarının da yapama­dıklarının da farkına varmasında etkili olur. Kendi güçlerinin, sınırlılık­larının, yaşadıklarının, kaygılarının ve olaylara bakış açılarının farkında olma bilincinin oluşmasında ibadetin etkili olacağı rahatlıkla söylenilebilir.

Kendine karşı olumlu duygular besler. Benlik saygısı güçlenir. İbadet eden insanın her zaman, özellikle güç durumlarda Allah' ı yanında hissetmesi, O'nun kendisine yardım edeceğine inanması öz güvenini artırır ve gücüne güç katar.

Benlik, bir kimsenin kendi kendisi hakkındaki algıları ve yargıları toplamıdır. Benlik sürekli yenilenen bir oluşumdur. Her yaşantı, baştan geçen her olay, birey için önemli olan kişilerin onu beğenip beğenmemeleri, eleştirmeleri ya da övmeleri ve onun bunları algılayış tarzı, benliğinde yer eder, benliğinin alacağı şekli etkiler.

İbadet aynı zamanda bir olgunlaşma sürecidir. Benliğin yeniden inşasında, özünde ilahi değerlerin yer aldığı bir benliğin oluşumunda, ibadet­lerin, kılınan namazın ve tutulan orucun ayrı bir katkısı olur.

İbadet ve Vicdan

İnsanın içinde doğuştan gelen, gerek kendi gerekse başkalarının yaptığı davranışları değerlendiren ve bunlar hakkında iyi-kötü şeklinde hükümler veren bir kontrol ve yargı gücü vardır ki, buna vicdan denilir. İnsan vicdanı ile kendi kendini muhakeme eder, yargılar. Bu nedenle vicdan adeta insanın içinde kurulan bir mahkemedir ve insanın bu mahkemenin yargılamasından kurtulması mümkün değildir.

Kişinin yaptığı iyi davranışlar ve kötülüklerden uzak durması vicdanının hassaslaşmasına ve küçük bir kötülükten bile vicdan azabı duymasına, sık sık kötülük yapması ve suç işlemesi ise vicdanının zayıflamasına ve hassasiyetini kaybetmesine neden olur.

İbadetler birer eğitim programıdır. Bu program, insani tabiatımız­da yer alan olumsuz ve kötücül eğilimleri yok etme, iyi ve olumlu eğilimleri açığa çıkarıp güçlendirmeyi hedefler. Bu bakımdan her bir ibadetin kişilik ve karakterimizin belli bir yönünü eğitici işlevi vardır.

İbadet ve Ruh Sağlığı

İbadet insana gerginlik ve stresten kurtulmada, ruh sağlığını korumada yardımcı olur. İşte İslam'da gün içerisin­de tekrarlanan namaz ibadeti insanı günlük hayatındaki yoğun işlerden, zihnini rahatsız eden problemlerden uzaklaştırarak kısa bir süre de olsa dinlenmesini ve stres atmasını sağlar. Ona psikolojik boşalım yaşatır. Namaz belli aralıklarla sürekli devam ettiğinden bir süre sonra birey, ruh sağlığını bozan düşüncelerden tamamen kurtulabilir. Beş vakit kılınan namazı, uzun yola çıkan ve saatlerce araç kullanan bir şoförün, sağlıklı bir şekilde menzi­line varabilmesi için belli aralıklarla yorgun bedenini dinlendirmek, dağılan dikkatini toparlamak üzere verdiği molalara benzetilebilir. Yorgun bedenin bu molalara ne kadar ihtiyacı varsa, kalbin ve ruhun da namazlarla rahatla­maya, sükûnete ermeye o kadar muhtaç olduğu söylenebilir.

Yapılan birçok araştırma, dinî inanç, ibadet ve ritüellerin stres ve gerilimlerle başa çıkmada insanlara dayanma ve tahammül gücü verdiğini göstermektedir.

İslam’da cemaatle kılınan namazın sevabının, bireysel kılınan namazdan yirmi yedi kat daha fazla olduğu bildirilmektedir. Bunun nedeni, dini motifli bir dayanışma, paylaşma ve kaynaşmanın oluşması, dini inancın, dine aidiyet ve bağlılığın daha da güç kazanmış olması ile açıklanabilir.

DİNİ TÖREN

Dini Ritüel, Ayin ve Tören

Her toplumda özel zamanlarda ve mekânlarda sabit, kalıplaşmış, sembolik anlamları da olan kutlama ve törenler düzenlenir. Bunlar genel olarak toplumsal yaşamın sembolik nitelikli ya da dar anlamda dinî nitelikli eylemleri olabilir. Örneğin mezuniyet törenleri, doğum günü kutlamaları, resmi bayram törenleri genel nitelikli bir ritüel, Hz. Peygamber'in doğumunu kutlama, bir sünnet merasimi, bir mevlit okutma merasimi, bir yağmur duası dinî ritüellerdir. Dolayısıyla dinî ritüeller, dua ve ibadetten farklı, içinde duanın da yer aldığı dini kutlama ve uygulamalardır. Buna göre ritüeller salt ibadet ya da dinî pratikle özdeşleştirilemeyecek kadar geniş bir kavramsal içeriğe sahiptir.

Dinî ritüeller dinî inançları eyleme dönüştürerek toplumsal paylaşımın konusu haline getirmekte, dindarlığın toplumsal boyutunu oluşturmaktadır. Dolayısıyla dinî hayatın temel unsurlarından biri olarak dinî ritüeller inanca toplumsal bir boyut katmaktadır.

Âyin kelimesi bazı tarikat törenleri dışında İslam kültüründe fazla yer tutmayan bir dinî uygulamayı ifade eder. Buna karşılık meselâ Hıristiyanlık'taki vaftiz ayini oldukça önemli bir dinî törendir.

Dinî Ritüel, Ayin ve Törenin Psikolojik Etkileri

Dinî ritüeller, dinî inancı pekiştirir, kuvvetlendirirler.

Dinî ritüellerin önemli bir etkisi de sosyal dayanışma ve kaynaşmanın, birlik ve bütünlük ruhunun canlı kalmasını sağlamalarıdır.

Mevlitle ilgili ülkemizde yapılan bir araştırmanın sonuçları, araştırmaya katılanların % 86'sının, mevlidin "sosyal kaynaşma ve yakınlaşmaya" yol açtığı anlayışına sahip olduklarını ortaya koymuştur.(Hökelekli, 2009,s.320)

Dini Ritüel, Ayin ve Tören

Ritüeller ÇOK GENİŞ İÇERİĞE SAHİPTİR, dua ve ibadetten farklı, içinde duanın da yer aldığı dini kutlama ve uygulamalardır. Bizim salonda misafirlerden 86 kişi mevlit istedi. Baya etkilenmişler dinlerken.

Özet

İlahi bir varlığa inanan insan, bu Varlıkla iletişim kurmaya, sevgi, saygı ve bağlılığını O'na sunmaya çalışır. Allah'la insan arasında çift yönlü bir iletişim vardır. Birincisi Allah'tan insana doğru olan, ikincisi de insandan Allah'a doğru olan iletişimdir.

İşte insandan Allah'a doğru olan iletişim dua, ibadet ve dinî ritüellerle yapılır. Duada birey Allah'a yönelerek O'nunla iletişim kurar, duygularını,düşüncelerini, sıkıntılarını, dertlerini, arzu ve dileklerini O'na sunar, O'nun yardımını talep eder. Birey bu sunuşunu sözlü olarak da, sözsüz, yani hâl diliyle de yapar. Allah' ın da kendisine karşılık vereceğine, söylediklerini dikkate alacağına içtenlikle inanır.

Birey isteklerinin gerçekleşmesi, içinde bulunduğu çaresizliğin ve sıkıntı¬nın giderilmesi, günahlarının bağışlanması, Allah'ın nimetlerine şükrünün ifadesi ve Allah'ın Yüceliğine duyulan hayranlığın vurgulanması güdüleriyle Allah'a yönelir, O'na dua eder.

Duanın insanın bütün psikolojik mekanizmaları, ahlâk ve karakteri, ruh ve beden sağlığı üzerinde olumlu etkilerinin olduğunu araştırmalar göstermek¬tedir. Bu etki bireyden bireye farklılık göstermekte, özellikle duadaki sami¬miyet, içtenlik ve süreklilik, etki gücünün tayininde önemli rol oynamaktadır.

Duanın psikolojik etkileri, sıkıntılı ve gergin durumdan kurtulma, hafiflik ve rahatlık duyma, zorluklarla, güçlüklerle baş etme, dayanma ve sabretme gücü kazanma, karamsar ve kötümser duygulardan arınıp iyimser ve ümitvar olmasını sağlama, yalnızlık duygusundan kurtulma, yüksek bir moralle hastalıklara karşı direnç gücü kazanarak şifa bulma şeklinde ortaya çıkmak¬tadır.

İnsanın inancının davranış olarak dışa akseden bir yönü de ibadetlerdir. İbadet dinler tarafından şekli belirlenmiş, Allah'la ilişkileri canlı tutmak amacı taşıyan söz ve hareketlerdir. İbadette güdüsel olarak korku, sevgi ve saygı duygularıyla beraber iradenin etkin rolü vardır.

İbadet bireyin düşünce, duygu, davranış, kişilik, benlik, irade ve ruh sağlığına etki ederek onu şekillendirir. İbadetin psikolojik etkilerini, hayatın ve ölümün amacını, anlamını kavrama, duygularını dengeli kılma, ihtirasa kapılmasını önleme, Allah' ın nimetlerine şükretme, kötü eğilimleri, arzu ve istekleri kontrol altında tutarak iradesini güçlendirme, kötü, zararlı olandan uzaklaşıp doğruya yönelme, olumlu kişilik özellikleri kazanma, benlik saygısını güçlendirme, bencilliği gidererek biz duygusunu hâkim kılma, hassas bir vicdan oluşturma ve zihinsel gerginlikten kurtulma noktalarında toplamak mümkündür.

Toplumlarda özel zaman ve mekânlarda yapılan kalıplaşmış, sembolik anlamları da olan dinî nitelikli kutlama ve törenler ise dinî ritüelleri oluştururlar. Dinî ritüeller, dua ve ibadetten farklı, içinde duanın da yer aldığı dinî kutlama ve uygulamalardır. Ülkemizde en yaygın dinî ritüel olarak mevlit merasimleri görülmektedir. Dinî ritüellerin, özellikle dinî inancın pekişmesinde, sosyal dayanışma ve kaynaşmanın, birlik ve bütünlük ruhunun canlı kalmasında önemli rolü vardır.

İLAHİYAT ÖNLİSANS DİN PSİKOLOJİSİ ÖZET ÜNİTE 8

ÜNİTE 8

Tanrı Tasavvurları

"Tanrı'ya inanan insanlar, yalnızca O'na imanın gücünde değil, O'nun mahiyetinin nasıllığında da birbirlerinden çok farklıdırlar." Bu farklılığın Tanrı'dan değil insandan kaynaklandığı açıktır. Çünkü farklılık aslında insanın algılarına bağlı olarak var olmaktadır. İnsan Tanrı'yı, Tanrı'nın olduğu gibi değil, sadece insanî terimlerle düşünüldüğü veya tecrübe edildiği gibi tanımlayabilmektedir.

İnsanın bütün psikolojik özellikleri, ondaki tasavvur dünyasına imkân veren sembolik düşünme kapasitesinden doğar.

İnsanın Nihaî Hakikat tasavvurunu besleyen ve şekillendiren birincil kaynak, mensup olduğu dindir ve tasavvurları bu kaynak çerçevesinde bir anlam ifade eder. İnsanın toplumu, kültürü ve kullandığı dil de Nihaî Hakikat veya Tanrı tasavvurunun şekillenmesinde etkilidir.

Tanrı tasavvurunun daha çok benlik ile ilişkilendirilerek kavramlaştırılması, Tanrı-insan ilişkisindeki insanî beklenti ve ihtiyaçları yansıtmaktadır. Din Psikolojisi, yöntemi gereği "aşkın (müteâl) olanı araştırma dışında tutar". Yani Tanrı'nın varlığı, yokluğu, tanımı, tavsifi, tasviri gibi konularda yetkisiz veya tarafsızdır. Dolayısıyla Din Psikolojisi ancak ve sadece insanın Tanrı, Mutlak Varlık veya Nihaî Hakikat olduğuna inandığı şeyle ilişkisine yoğunlaşabilir. Din Psikolojisi'nin görevi, Tanrı'yı ispat etmek, tanımlamak, tavsif veya tasvir etmek ya da insanın bu konudaki yeterliliğini iddia etmek değil; Tanrı-insan ilişkisi çerçevesinde, insanın inanıp bağlandığı Tanrı tasavvurunu anlamaya çalışmaktan ibarettir.

TANRI KAVRAMI VE TANRI TASAVVURU

Düşünme, nesne ve olayları temsil eden imajların, sembollerin, kavramların belli bir amaca yönelik olarak işletilmesi, idare edilmesi veya kendiliğinden gelişmesiyle tanımlanan, açık ve sembolik veya örtülü her türlü bilişsel etkinlik olarak tanımlanmaktadır. Bu etkinlikler arasında kavram oluşturma, akıl yürütme, tasavvur etme, tahayyül etme, sorun çözme, öğrenme, hatırlama, tasarlama ve benzerleri sayılabilmektedir. Düşüncenin ortaya çıkmasında, en başta kavramlardan yararlanılır. Düşünce kavramların birbirine anlamlı bir şekilde bağlanmasıdır Ancak düşünme, kavrama ve öğrenmeyi aşan üst seviyede psikolojik bir faaliyettir.

Dinî kavramlar, bütün diğer kavramlar gibi doğrudan duyusal verilere dayanmazlar, tecrübe edilen diğer algı ve kavramlardan elde edilirler.

Çocuğun, dünyaya ilişkin ilk duyusal tecrübesinde nesne ve insanlar ayrımlaşmamıştır, ancak daha sonra algı süreci devreye girer ve ilgili kavramları edinir. Dinî düşünce de, çeşitli tecrübelerin, önceki algıların ve hâlihazırda kazanılmış olan kavramların kutsal alana aktarılmasıyla gerçekleşir.

Tanrı kavramı da diğer dini kavramlar gibi aynı süreci izlemektedir. İnsan, Tanrı'yı, bildiği kavramlar aracılığıyla kavramlaştırabilir. Ancak bu kavramlaştırma benzetme yoluyla yapılabilmektedir.

Tasavvur, "ruhsal güçler veya duyusal uyarılarla zihinde önceden oluşan herhangi bir nesnenin, olayın, fiilin ya da bir kavramın istekli olarak yeniden özel bir biçimde şekillenmesi, canlanması, anlam kazanması veya hatırlanmasıdır" (Yavuz, 1983, s. 159).

Bu haliyle tasavvur öznel bir süreçtir ve bireysel tecrübeye dayalı olarak toplumsal bir bağlamda şekillenir.

Dinî tasavvur ise, dinî kavramların, dinî olayların ve nesnelerin zihinde canlandırılması, şekillendirilmesidir.

Tanrı tasavvuru da, bireylerin küçük yaşlarından itibaren zekâ gelişimlerine, edinmiş oldukları bilgi ve yaşantılarına, yetişme ve düşünüş tarzlarına ve bağlı oldukları dinin inanç esaslarına göre Tanrı'yı zihinlerinde canlandırmaları, biçimlendirmeleri ve anlamlandırmaları olarak tanımlanabilir.

Dinî kavramları anlama, yorumlama ve tasavvur etme din dili ile gerçekleşmektedir.

Bireyin Tanrı tasavvurunu şekillendiren beş faktör bulunduğu öne sürülmüştür. Bu faktörler şunlardır:

1) Ana-baba ile ilişkiler.

2) Diğer önemli kişi ve gruplarla ilişkiler.

3) Kendilik kavramı veya öz-saygıya ilişkin duygular.

4) Tanrı konusundaki öğrenim ve Tanrı'nın insanlıkla ilişkisi.

5) Dini uygulama, dua, ibadet, kutsal metin okuma, dini tartışmalar ve kişinin kendi düşünceleri. (Grom 1981).

Psikolojik düşüncede, Tanrı kavramı (god concept) ile Tanrı tasavvuru (god image: god representation) arasında ayırım yapma yönünde güçlü bir eğilim bulunduğu görülmektedir. Tanrı kavramı, bilişsel veya teolojik Tanrı anlayışına göndermede bulunurken; Tanrı tasavvuru, bireyin Tanrı'yı duygusal olarak tecrübe etmesidir.

Tanrı tasavvuru, büyük ölçüde dinî ilişkinin mahiyetini belirler. Bununla beraber, kendi dinlerinin Tanrı'sının tasvirini teşkil eden vasıfların bütünü içinde inanan kişiler; kendi psikolojilerinin, eğitimlerinin ve kültürel çevrelerinin onların hayatında bütünleştirme imkânı verdiği şeyi vurgularlar.( Vergote 1999).

Tanrı kavramının, Tanrı kelimesine dair entelektüel içeriği yansıttığını; Tanrı tasavvurunun ise, duygusal tepkilerle yakından ilişkili bireysel tecrübelere işaret ettiğini ifade edebiliriz.

Tanrı kavramı, Tanrı tasavvurunun oluşumunda çeşitli roller oynar. Bunlardan ilki, soyut mantıkî-matematiksel kavramlaştırma kapasitesi ortaya çıktığında, Tanrı hakkındaki yaygın dilin anlamını ayrıntılarıyla kavramak için bir yöntem sağlamasıdır. İkincisi ise, tasavvurlarımız bizi dehşete düşürdüğünde ya da mükellefiyetimizi aşan bir şey olduğunda düzenleyici olmasıdır (Lawrence, 1991).

Tanrı kavramının gelişimi doğrudandır. Tanrı kavramı büyük oranda kişinin Tanrı hakkında ne düşündüğü ve ne öğrendiği sayesinde gelişir, bilişseldir. Tanrı kavramı bilinçli düşüncede daha başat bir faktördür. Tanrı olduğuna inanılan varlığa ilişkin duygusal tecrübe anlamındaki Tanrı tasavvurunun içeriği ise, öncelikle duygusal temellidir.

İnsanlara Tanrı hakkında herhangi bir soru yöneltildiğinde, Tanrı tasavvurlarından ziyade Tanrı kavramı çerçevesinde konuşurlar.

Tanrı tasavvuru, Tanrı kelimesine dair duygusal tepkilerle yakından ilişkili bireysel tecrübelere işaret etmesi dolayısıyla psikolojide, düzenleyici ilke veya hayat-anlamı sistemi olarak da yorumlanmaktadır. Düzenleyici ilke, bilinçdışı dünya görüşlerini düzenleyen, dolayısıyla onların ilişkisel epistemolojilerini yapılandıran veya yorumlayan, insanın temel ilişki modelinin parçası olarak tanımlanmaktadır. Hayat-anlamı sistemi ise, hem biyolojimizi ve hem de değer ve tutumlarıyla birlikte psikolojimizi kapsayan bütün diğer ortak sistemlerin içsel uyumu demektir (Manock, 2003). Dolayısıyla Tanrı tasavvuru, sadece duygusal nitelikli bireysel bir tecrübe değil, kavramlar arasındaki ilişki bağını kuran, dünya görüşlerini yapılandıran, hayata dair anlamlar üreten ve bütün bunları tutarlı ve uyumlu bir halde düzenleyen daha üst bir yapılanmadır.

Psikolojide Tanrı tasavvurunun, genellikle çok sınırlı bir biçimde tanımlandığı görülmektedir. Bunun nedenlerinden biri Freud'un dine ve Tanrı'ya yönelik yaklaşımlarının olumsuz içeriklerle yüklü olması ve sonraki psikologların bu yaklaşımı aşma yönündeki çabalarının yetersizliğidir. Özellikle psikanalitik düşünürlerin çoğu bu konudaki düşüncelerini Freud'un yaklaşımıyla sınırlandırmış, Tanrı tasavvurunun farklı bakış açıları ve alternatif yaklaşımlar içerisinde ele alınmasından kaçınmıştır.

İnsanın Tanrı hakkındaki bilgisinin birincil kaynakları kutsal kitaplardır. İnsan kutsal kitaplardaki Tanrı bilgilerini, kendi donanımlarını ve toplumsal kalıpları kullanarak, bir Tanrı kavramına ulaşır. Bu bilişsel süreç, öznel yaşantılarla Tanrı tasavvurunu geliştirir. Böylece insanî ilgi, beklenti ve ihtiyaçlar Tanrı tasavvuruna aktarılır. Dolayısıyla bu, bizatihi Tanrı değil, insanın Tanrı'ya ilişkin olarak oluşturduğu bir tasavvurdur.

TANRI TASAVVURUNUN OLUŞUMU

1. Tanrı tasavvurunun oluşumu konusundaki yaygın tezlerden biri, Piaget'nin kuramını temel alan bilişsel tezdir.

Doğumla başlayıp ergenlik dönemine kadar devam eden dört ardışık temel dönemde Piaget tarafından tanımlanan ve Din Psikolojisinde dini düşünce ve kavram gelişimi konusunda sık sık başvurulan dört ardışık temel dönem, duyusal-motor dönem (0-2 yaş), işlem-öncesi dönem (2-7 yaş), somut işlemler dönemi (7-12 yaş) ve soyut işlemler dönemi (12 yaş ve üzeri) olarak adlandırılmaktadır. Dini kavramlar, çoğunlukla soyut oldukları için bunlar ancak en son dönemde tam olarak kavranabilmektedir.

Bu dönemlerin ilkinde insanbiçimci (antropomorfik) ve somut özellikler gösteren Tanrı tasavvuru, sonraki iki dönemde somut ve soyut düzey arasında geçişli bir özellik arzetmekte, son dönemde ise somut özelliklerinden sıyrılan Tanrı kavramı ile birlikte artık soyut bir karaktere bürünmektedir. Bu son dönem çocuğun, nesne ve olayı görmeden kavram geliştirebildiği, kendi düşüncelerini eleştirebildiği, somut varlık ve olaylara ilişkin kavramlarını soyut davranışlara dönüştürebildiği evredir (Piaget, 1988).

            2. Bu tezlerden diğeri, insanların temelde ilişkisel varlıklar oldukları düşüncesinden hareketle ortaya atılan ilişkisellik tezidir (Hall ve Brokaw, 1995). Bu teze göre Tanrı, gerçekte insanları kendisiyle ilişki kurmaya çağırır. Dolayısıyla Tanrı tasavvuru, tabiatı itibariyle temelde ilişkiseldir. Bu yüzden, ilişkisellik, Tanrı tasavvurunu ve onun oluşum ve gelişimini anlama girişimimizde temel bir anahtar varsayımdır.

Tanrı tasavvurunun, dikey sahanın yanısıra yatay sahada, yani sosyo-kültürel bağlamda da "ilişkisellik" üzerine temellendiği söylenebilir.

İslam düşünce ekollerinden Kelâm'ın, Allah ile ilgili olarak geliştirdiği en temel tasavvur, Allah ile diğer varlıklar arasındaki ilişkinin kişisellik taşıdığı şeklindedir. Allah tasavvurunun temellendirilmesinde, varlık ve aktiflik kavramlarının yanısıra karşılıklı bağlılık/bağımlılık kavramı da yer almaktadır (Düzgün, 2005).

Çocuk, Tanrı hakkındaki daha geniş anlatının bir alıcısı ve bir katılımcısıdır.

Kültürel ve dinî miras içerisinde yer alan bütün hikâye ve semboller, anlatı ve değerler insanın kendi kişisel hayat hikâyesini ve dinî gidişatını oluştururken faydalandığı kaynaklardır.

Tanrı tasavvuru da, bireyi çevreleyen ve şekillendiren toplumun kültürel ve dinî bağlamı içerisinde kurulur. Dolayısıyla insanın Tanrı tasavvurunu anlamak için, ona ilişkisel malzeme sağlayan sosyo-kültürel ve dinî bağlamının göz önünde bulundurulması zorunludur.

Aile ve toplum bireye sadece hammadde veya yaşanmış hayat deneyimleri sağlamaz; ona aynı zamanda bu deneyimleri değerlendirip bütünleştirmesi için yorumlama imkânları da sunar.

Sonuç olarak, İslam psikoloji geleneğinin, genelde dinî inanç ve tec­rübenin, özelde Tanrı tasavvurunun kuruluş ve oluşumunu başlangıçta verili/aşkın bir ilkeye (fıtrat) dayandırdığını ve sonra insanın bu potansiyeli kullanarak yönelimini belirlediğini, ana baba sembolizmi içerisinde temsil edilen sosyo-kültürel çevrenin de bu yönelimi büyük ölçüde etkilediğini söyleyebiliriz.

ANA BABA İMAJLARI VE TANRI TASAVVURU

Anne figürü, sevgi, şefkat ve güveni temsil eder. Baba ise, Güç, otorite ve kontroldür. Baba taklit etilendir.

Çocuğun bakış açısından anne ve baba, sosyal rollerinden bağımsız olarak bir anlam kazanmaktadır (Vergote, 1999).

Her ihtiyacı olduğunda annesini yanında bulması, çocukta temel güven duygusu geliştirir Dinin ve Tanrı tasavvurunun kökleri bu duyguda gizlidir.

Din Psikolojisi alanında Tanrı tasavvuruyla alakalı olarak gerçekleştirilen Batılı araştırmaların pek çoğu, bu tasavvurun altyapısını ana baba imajlarının oluşturduğunu varsayan Freudyen kuramlarla bağlantılıdır. Dinle ilgili yorumunu baba fikri üzerine yoğunlaştırmış olan Freud (1997, 1999), bütün insanların erken çocukluk tasavvurlarını, hayatın belirsizlikleri karşısında var oluşsal çaresizlik duygusunun bir hafifletilmesi olarak evrensel Tanrı tasavvurları içerisinde yansıtmış olduklarına inanmış; Tanrı inancının bir "evrensel saplantısal nevroz", Tanrı'nın da basitçe "yüceltilmiş bir baba" yansıtması olduğunu varsaymıştır.

Yansıtma hipotezi, psikolojide, Tanrı tasavvurlarının araştırılması konusundaki temel fikirlerden biri haline gelmiş, Batı'da bu hipoteze dayalı olarak gerçekleştirilen araştırmaların sonuçları, çocukların Tanrı'yı genelde insani özellikler taşıyan bir erkek olarak tasavvur ettiklerini göstermiştir. (Beit-Hallahmi ve Argyle, 1975).

Müslüman çocukların Allah tasavvurları, insanbiçimci (antropomorfik) özelliklerden çok onun temel sıfatlarıyla ilişkilidir (Yavuz, 1983; Yıldız, 2007).

Çocukların üst-benliği, deneyim ve fantezilerine dayanarak kurdukları çeşitli kişilere karşılık gelir. Üst-benlik, ana babanın otoriter, yargılayıcı, eleştiren ve cezalandıran taraflarını deneyimlememizle oluşur. Dolayısıyla bu durum, ebeveynlerin içe yansıtıldığı dönemlerde oluşan üst-benlikte içselleştirilen anne baba imajlarının Allah' ın vasıflarına benzemesi anlamını içerebilir.

Freud'un din ve Tanrı ile ilgili görüşlerini inceleyen ve bunların savunulamaz olanlarını reddeden Rizzuto, Tanrı tasavvuru alanında önemli ve kabul edilebilir tezler ileri sürmüştür. Ona göre, Tanrı tasavvurunun oluşumunda ana baba imajları başat rol oynar, çünkü çocuğun ilişki kurduğu ilk insanlar annesi ve babasıdır, zira Tanrı görülmezdir.

Rizzuto'ya göre, Tanrı tasavvurunun izlenebilir ilk bileşeni anne yüzüdür. Tanrı tasavvuru, çocuklukta sürekli olarak gelişir.

Tanrı tasavvuru oluşturma ve biçimlendirme süreci, devam eden, sona ermeyen bir süreçtir. Rizzuto, çoğu insanın nihaî Tanrı tasavvuruna karar verme fırsatının, kendi ölümlerini geciktirmeyi tasarladıklarında geldiğini belirtir. İnsanların oluşturdukları Tanrı tasavvuru dinamiktir. Tanrı tasavvuru gerçekte "yaşayan bir Tanrı'nın" canlı bir tasavvurudur (Rizzuto, 1974, 1979, 1980).

Tanrı tasavvuru üzerinde en fazla etkili olduğu konusunda çelişkili sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Bazıları anne imajının daha fazla etkili olduğunu savunmuş (Vergote, 1999); diğer bazıları ise daha fazla sevilen ebeveynin veya karşı cins ebeveynin Tanrı tasavvuru üzerinde daha güçlü etkisi bulunduğunu öne sürmüşlerdir. Bazen, tercih edilen bir ebeveyn bulunmadığında, ana baba imajı ile Tanrı tasavvuru arasında daha güçlü bir ilişki bulunmuş (Godin ve Hallez, 1965); bazen de anne ve babanın bileşik imajının, Tanrı tasavvuruna ana babadan birinin imajından daha çok benzediği ileri sürülmüştür (Birky ve Ball, 1988).

Anne ve baba imajlarının, Allah tasavvuru üzerindeki etkilerinin farklı olduğu; anne imajı nasıl olursa olsun genelde benzer etkilerde bulunduğu ve Allah tasavvurlarında farklılık oluşturmadığı; buna karşılık baba imajlarının farklı Allah tasavvurlarına yol açtıkları bulunmuştur (Mehmedoğlu, 2007).

TANRI TASAVVURU VE KÜLTÜREL FARKLILIKLAR

Vahiy kaynaklı dinlerde Tanrı, insanla ve evrenle ilişkili, bilinçli ve faal bir varlıktır. (Eliade, 2003).

Yahudilikte Tanrı, sadece Yahudilerin Tanrısı'dır ve bir metin'e "sıkışmıştır" (Bottero, Ouaknin ve Moingt, 2003);

Hıristiyanlıkta ise genellikle diğer din ve kültürlerde olmadığı şekilde, Tanrı'nın "baba"lık sembolüne, büyük bir ayrıcalık tanınmıştır. Bu yüzden, Hıristiyan Tanrı tasavvuru, daima Hz. İsa'nın sözleri ve hayatıyla belirlenmiştir. Vergote'ya (1999) göre, baba, ilahî ve ezelî terimleri gibi soyut bir terim değildir. Ailevi ilişkilerden alınmış bir terimdir. Baba fikri, Hıristiyan kültürünün Tanrı tasavvurlarıyla ilgili bütün gidişatını belirleyen temel fikir olmuştur.

İslam'da ise, bu iki anlayışın aksine, Allah bütün insanlığa hitabeder ve O'nun birliği (tevhid) ön plandadır.

Çeşitli dinlerde, Tanrı mefhumu konusunda tercih edilen yöntemler, zamanla çeşitli mezhep, ekol veya anlayışların ortaya çıkmasına yol açmış, buna bağlı olarak farklı Tanrı tasavvurları ortaya çıkmıştır. Mesela İslam düşünce ekollerinden Kelam ve Tasavvuf, aynı kaynaklara dayanmakla birlikte, yöntem bakımından farklı tercihlerde bulunmuşlar; Kelam, "aklî istidlal, zihnî tecrîd ve mantıkî kıyas"ı kullanırken; Tasavvuf daha çok "keşf ve marifet"i tercih etmiştir.

Batı'da yapılan ilk araştırmalarda Tanrı'nın babadan ziyade annenin özelliklerine benzer özellik­ler ile nitelendirildiği bulgulanmıştır. (Nelson ve Jones, 1957). Bu araştırmadan iki yıl sonra başka bir araştırmacı (Strunk, 1959), Tanrı'nın, anneden ziyade babanın özellikleriyle nitelendirildiğini gösteren tam aksi sonuçlar elde etmiştir. Vergote ve arkadaşları (1969), sistematik bir yak­laşımla araştırmaya girişmişler, Tanrı tasavvurunun anneye ait bazı özellikler sunsa da, araştırmaya katılanların büyük çoğunluğu için, anne imajından ziyade baba imajına daha çok benzediğini bulmuşlardır.

Tanrı tasavvurlarında yaş ta önemli bir etkendir. 7-16 yaş arasındaki çocuk ve gençlerin Tanrı tasavvurlarını da içeren bir araştırma sonuçlarına göre, 9-10 yaşındaki çocuklar Tanrı'yı nesnel sıfatları bağlamında tasavvur etmektedirler. 12-13 yaşlarındaki çocuklarda Tanrı'nın özellikleri iyilik ve adalet olarak düşünülmekte; Tanrı'nın hâkimiyeti, bağışlayıcılığı ve Baba oluşuna vurguda bulunulmaktadır. 15-16 yaşlarındaki çocuklarda ise, Tanrı'nın güç ve güzellik sıfatları baskın görünmektedir. Bu dönem Tanrı tasavvurlarında sevgi, dua, bağlılık, güven, diyalog, şüphe, terketme ve korku ön plana çıkmaktadır. (Deconchy 1964).

11-19 yaş aralığındaki çocuk ve gençlerle gerçekleştirilen bir başka araştırmada, iki farklı Tanrı tasavvuru ortaya çıkmıştır. İlk yaşlardakilerin tasavvuruna göre Tanrı daha dışarıda ve uzak iken, son yaşlardakiler Tanrı'yı kendileriyle daha ilişkili olarak tasavvur etmişlerdir.( Babin 1964).

14-16 yaşları arasındaki Kanadalı ve Fransız öğrenciler üzerinde gerçekleştirilen bir araştırma (Godin 1975) sonucunda, Tanrı'nın üç farklı şekilde tasavvur edildiği ortaya konulmuştur. İlki otoriter; ikincisi yakınlık, ilişki ve duygu içerikli içsel; üçüncüsü ise, soyut, fikir, doktrin, düşünce ve sorun gibi içeriklerle ifade edilen dışsal bir Tanrı tasavvurudur.

Belçika'da yapılan bir araştırmada 17-18 yaşları arasındaki gençlerin Tanrı tasavvurları, her yerde hâzır ve nâzır olan, dünyaya hulûl etmiş, üstün, din, ahlak, yaratıcı, anlam, yardım, sığınak, olumsuz övgü ve gerçek dışı gibi farklı nitelemeler göstermiştir (Hutsebaut ve Verhoeven, 1991).

Finlandiya'daki okullarda öğrenci olan 7-20 yaş arasındaki çocuk ve gençlere yöneltilen "Benim Tanrım neye benzer?" sorusuna küçük yaşlardakiler tarafından güvenilir, bağışlayıcı ve yardımsever cevabı verilirken, yaş yükseldikçe Tanrı'nın, her yerde hâzır ve nâzır, güçlü ve yaratıcı olarak tasavvur edildiği anlaşılmıştır. Ayrıca erkekler, insana benzeyen, güçlü, yaratıcı ve kutsal Tanrı tasavvurlarında; kızlar ise seven, bağışlayan ve nazik Tanrı tasavvurlarında daha fazla yoğunlaşmışlardır. (Tamminen 1991).

Yine gençlerle (13-18 yaş arası) 1975 yılında Amerika'da yapılan bir başka araştırmada, gençlerin %31'inin Tanrı'nın varlığı ile ilgili şüpheleri bulunduğu veya inanmadıkları görülmüştür. Geriye kalanların %45'i seven ve cezalandıran; %19'u seven ama cezalandırmayan; %2'si sadece cezalandıran; %3'ü ise ne seven ne de cezalandıran bir Tanrı tasavvur ettiklerini ifade etmişlerdir. Bu araştırmada ayrıca, kızların erkeklere oranla seven bir Tanrı'ya erkeklerden daha fazla inandıkları ve bu farklılığın yaşla birlikte arttığı bulunmuştur (Potvin, 1977).

Dindarlık yönelimi ile Tanrı tasavvuru arasında da bir ilişki vardır. Çoğunluğu lise öğrencilerinden oluşan bir araştırmada (Spilka ve Mullin, 1977),

iç-güdümlü dindarlık ile geleneksel Hıristiyanlığın yaratıcı, merhametli, kutsayıcı, haşmetli, iyi yürekli ve hoşgörülü Tanrı tasavvuru arasında;

dış-güdümlü dindarlıkla da hiddetli ve öfkeli Tanrı tasavvuru arasında bir ilişki bulunduğu görülmüştür.

Ülkemizde Tanrı tasavvuru 7–12 yaş arasındaki ilköğretim çağı çocuklarının Allah'ı, ilahî bir varlık, her şeyin yaratıcısı, kişisel hayatın devam ettiricisi, fiilde bulunan, kişi ve toplum hayatını düzenleyen ve iyiliği emreden, kötülüğü yasaklayan olarak tasavvur ettikleri anlaşılmaktadır. Bu sonuçlar, çocukların, "Allah' ı, O'nun temel nitelikleriyle ilişki kurarak tasavvur ettiklerinin göstergesidir. Dolayısıyla çocukların tasavvurları Kur'an kaynaklıdır ve soyut Allah tasavvuruna yöneldiklerini göstermektedir.(Yavuz, 1983).

Okul öncesi ve ilköğretim çağı (4-10 yaş)

4 yaşlarında Allah' ı çok büyük olarak algıladıkları ve zaman zaman da ifade edemedikleri bulgulanmıştır.

Allah'ın 5 yaş çocukları tarafından büyük bir insan gibi, gökyüzünde oturan aksakallı bir dede gibi tasarlandığı ve ebeveyn ilişkilerine göre bazen nûranî ve güler yüzlü, bazen de öfkeli ve asık suratlı, kızgın bir varlık olarak anlaşıldığı gözlemlenmiştir.

6 yaş grubunda ise Allah'ı yine insana benzetme devam etmekle birlikte tasvirlerin saygı uyandıran bir biçime dönüştüğü;

7 yaşında kendisini ve yakınlarını yaratan olarak tanımladıkları ve daha ilişkisel ifadeler kullandıkları görülmektedir. Bu dönemde Tanrı hâlâ iyilik ve güzellik ifadeleri ile tanımlanmaktadır.

8 yaş çocuklarında Allah' ın görülemezliği tartışılır hale gelirken;

9 yaşındaki çocuklar Allah' ı maddî/somut biçimde tanımlamaktan en azından görünürde vazgeçmiş gözükmektedirler.

10 yaşında ise artık Allah'ın sıfatlarına atıflarda bulunma becerisinin geliştiği anlaşılmaktadır (Öcal, 2004).

İlköğretim çağı çocuklarının

 7–11 yaş Allah tasavvurlarında çoğunlukla somut düşünme özelliklerinin baskın olduğu;

 13–15 yaş arasındaki çocukların Allah tasavvurlarının ise, genellikle soyut düşünme özelliği gösterdiği ve antropomorfik düşünce biçiminin oldukça zayıfladığı bulgulanmıştır (Yıldız, 2007).

14-18 yaş arasındaki ergenlerin Allah' ın "yaratıcı, bağışlayıcı ve yerin göğün sahibi oluşu" sıfatlarını en baskın vasıflar olarak öne çıkardıkları; buna karşılık "öç alıcı, istediğini yapan istemediğini yapmayan, her şeyden sorumlu" sıfatlarının ise en az tercih edilen sıfatlar olduğu bulgulanmıştır.

Cinsiyet açısından bakıldığında kızların daha çok Allah'ın "yakınlığını, koruyuculuğunu, sevgisini"; buna karşılık erkeklerin "gücünü ve cezalandırıcı" özelliğini vurguladıkları görülmüştür (Kuşat, 2006).

Üniversiteli gençlerin Tanrı kavramı "affedici-merhametli" sıfatının gençlerin bütünü tarafından; "yaratıcı, güvenilir, güçlü, cömert, hoşgörülü, doğru sözlü, ferasetli, mütehakkim, bel bağlanabilir, şefkatli ve ileriyi gören" sıfatlarının yarısından fazlası tarafından tercih edildiği bulgulanmıştır. Genel olarak Tanrıyı "korkulası" değil "sevilesi" olarak gördüklerine işaret etmektedir (Bacanlı, 2002).

Hıristiyan kültür çevrelerinde insanbiçimli (antropomorfik) Tanrı tasavvuru vardır. İslam kültüründe az rastlanır. Diğer çevrelerde olumsuz tanrı anlayışı hâkimken, Müslümanlarda olumsuz tanrı anlayışına pek rastlanmaz.

TANRI TASAVVURUNUN PSİKOLOJİK YANSIMALARI

Olumlu veya yardımsever bir Tanrı tasavvuru, derûni gerçekliği desteklemek suretiyle dış gerçeklikle daha fazla ilişki kurabilmeyi sağlayan benlik duygusunu güçlendirir. Yardımsever Tanrı tasavvuru, endişeyi dindirerek, yalnız başına var olmaya katlanma yeteneğini geliştirip, daha büyük ve daha güçlü bir varlığa bağlanma duygusu temin eder ve temel güveni destekler.

Olumsuz bir Tanrı tasavvuru ise endişeyi tahrik edip, temel güvensizliği besleyebilir. Mesela, eleştirel veya talep edici bir Tanrı, yetersizlik hissi uyandırabilir. Olumsuz Tanrı tasavvurları, olumsuz yansıtmada bulunmaya neden olur ve genellikle olumsuz sonuçlara yol açar.

Olumlu bir Tanrı tasavvuru Sağlıklı ve normal bir ruhsal gelişim için, önemli işlevlere sahiptir.

Olumsuz Tanrı tasavvurları, ruh sağlığı ile doğrudan ilişki içerisindedir. Yani, Tanrı tasavvurları ne kadar olumsuzsa, ruh sağlığı da o kadar bozuktur. (Murken, 1998) Ülkemizde de böyledir..

Tanrı tasavvurlarının, düşünce ve duyguların oluşmasında, başkalarının ve sosyal çevredeki olayların yorumlanmasında temel ve vazgeçilmez bir etkisi olduğu yaygın şekilde kabul edilen ve öz-tutum, öz-değer, öz-güven, öz-saygı (izzet-i nefs) gibi isimlendirmelerle ifade edilen öz-kavramı ile yakın bir ilişkisi vardır. Öz-kavramına yüklenen anlam ve değer, Tanrı tasavvurları üzerinde de etkili olmaktadır. Hıristiyan kültüründe yetişmiş gençler arasında yapılan araştırmaların birçoğunda, yüksek öz-saygı ile olumlu (koruyan, kollayan) Tanrı tasavvuru arasında; düşük öz-saygı ile de olumsuz (cezalandıran, öç alan) Tanrı tasavvuru arasında doğru orantılı bir ilişki olduğu belirtilmektedir. Ülkemizde de böyledir.

Tanrı tasavvuru, işbirliği ve uyum ile de irtibatlıdır.

Olumlu bir Tanrı tasavvuruna sahip bireylerin, problemlerini çözme konusunda Tanrıyla işbirliği içerisinde ve psikolojik olarak daha uyumlu oldukları bulunmuştur.

Olumsuz bir Tanrı tasavvuruna sahip olan ve problemlerini çözme konusunda başına buyruk davranan bireylerin katı, asabi, endişeli oldukları ve psikolojik olarak uyum bozuklukları sergiledikleri tespit edilmiştir. (Schaefer ve Gorsuch, 1991).

Tanrı tasavvurları, Tanrı ile ilişkimize aracılık eden geçiş nesneleri olarak da işlev görür.

Yetkin veya Kadir-i Mutlak bir Tanrı tasavvuru, her şeyin nedenini açık­lamak için güçlü bir referans kaynağı sağlar. Sebeplilik zinciri, O'nun sonsuz kudretinin tasarrufunda bir anlam ifade eder (Zümer 39/62-63). Her şey onunla izah edilir (Necm 53/42). Tanrı'yı her şeyi yaratan, her şeye gücü yeten, her şeyi bilen, her şeyi gören gibi yetkin vasıflarla tasavvur eden insan, böylece varlığın bütününü açıklayıp anlamlandırabilir. Çünkü "insan, kendi güvenliği için, reelin bütüncül açıklamasının mümkün olduğuna inanmaya muhtaçtır." (Gusdorf, 2000) Bu tasavvur, ahlakî değelerin de kaynağıdır. İnsanın, böyle bir tasavvur sahibi olmadan kendi içindeki, insanlararası ilişkilerdeki ve dünyadaki düzeni sağlaması güç gözükmektedir.

Kadir-i Mutlak Tanrı tasavvurunun hedefi, insana ve dünyaya ne müstakil bir güç, ne de mutlak bir acziyet atfetmemektir (Draz, 2000). Gaye, insanı, modernitenin iki aşırı ucunu teşkil eden bu tavırlara düşmekten korumak; ona ne tabiat karşısında sınırsız bir güç atfetmek, ne de varoluşçuluk gibi insanın zayıflığını ve seçme hürriyetini bir zorunluluk olarak görüp bundan nihilist sonuçlar çıkarmasına yol açmaktır.

Varoluşunu Tanrı'ya teslim etmeyi, O'na kesin olarak bağlanmayı içeren ve normal çerçevede seyreden bir teslimiyet anlayışı olumlu bir Tanrı tasavvuruna, buna karşılık aşırı teslimiyetçi bir Tanrı tasavvuru, kaderciliğe veya olumsuz anlamda bir tevekkül anlayışına yol açabilmektedir. Bu durum insanı pasifleştirip; onu, iradesi ve benliği bulunmayan bir varlık haline getirebilir (Güler, 1998).

İslam kültüründe, insanın tasavvurlarına belirli bir çerçeve sağlayan Allah'ın isimleri (el-esmâü'l-hüsnâ) ve vasıfları, insanın Allah'ı tanıması ve onunla bağlantı kurması bakımından önemli işlevler üstlenir. İnsanın ulûhiyet anlayışını aydınlatma amacını taşıması açısından bütün bu isim ve sıfatların insanla münasebet halinde olduğu söylenir. İslam toplumlarındaki Allah tasavvurlarını yüzyıllardır besleyen ve özetleyen "korku ile umut arasında" olmak tabiri, gerçekte psikolojik bir dengeye işaret etmektedir. Korku ile umut arasındaki gerilim, insanı uyanık tutar, bütün düşünce ve eylemlerinde ona bir ölçü ve denge sağlar.

Özet

Kavram, bilişsel içeriğe; tasavvur ise daha çok duygusal içeriğe işaret ettiği için, Tanrı kavramı ile Tanrı tasavvuru farklı anlamlar taşır.

Tanrı tasavvurunun oluşumu konusunda birtakım tezler ileri sürülmüştür. Bunlar, bilişsel tez, ilişkisellik tezi ve fıtrat kavramıdır.

Her toplumda anneye ve babaya atfedilen birtakım nitelikler vardır. Bu niteliklerin, Tanrı tasavvurunun şekillenmesinde etkili olduğu varsayılır. Buradan hareketle, ebeyn imajlarıyla Tanrı tasavvurları arasındaki ilişki belirlenmeye çalışılır.

Tanrı tasavvurları dinî gelenekler bakımından farklılaşabileceği gibi, kültürler açısından da farklılık gösterebilir. Tanrı tasavvurlarındaki kültürel farklılıklar, yapılan araştırmalarla ortaya konmuştur.

Psikolojik bir inşa olarak Tanrı tasavvurunun, insan hayatının çeşitli alanlarında önemli etkileri vardır. Bu tasavvurun, ruh ve beden sağlığından, öz-saygıya, duygusal yaşantılardan, psiko-sosyal uyuma ve başa çıkmaya kadar çok çeşitli yansımaları mevcuttur.